Entartete kunst

Letterlijk betekent Entartete Kunst: ontaarde kunst of ook wel gedegenereerde kunst. In de loop van de jaren dertig van de vorige eeuw ontwikkelen de Nazi’s een campagne tegen deze kunst. Het betrof veelal moderne (abstracte) kunst, waaronder stromingen als expressionisme, impressionisme, dadaïsme en surrealisme. Op de zwarte lijst van entartete kunstenaars die de Nazi’s aanlegden stonden naast de eerder genoemde namen ook Pablo Picasso, Henri Matisse, Wassily Kandinsky, Paul Cézanne, James Ensor en Edvard Munch.

In onderstaande afbeelding zien we vier kunstwerken die als entartet aangemerkt werden: (v.l.n.r.) Mädchenbildness van Alexej von Jawlensky (1909), Die Mauer van Paul Klee (1929), Jüngling am Fenster van Karl Hofer (1933) en Der Sturm (Die Vertriebeben) van Felix Nussbaum (1941). Kenmerkend voor deze kunstwerken zijn thema’s als kwetsbaarheid, ingetogenheid, aarzeling, bedachtzaamheid, angst, mededogen en reflectie. Allemaal waarden en kenmerken waar de nazi’s weinig mee op hadden. Ook kunstwerken met kritiek op de nazi’s (bijvoorbeeld van de communist George Gross) stonden op de zwarte lijst.

Verbeelding van sport in de kunst van de Nazi’s

Zoals gezegd: sport en lichamelijkheid waren belangrijk thema's in de kunst en cultuur zoals de Nazi’s zich wensten. In de tentoonstelling in Bochum is het beeld van de Zehnkämpfer van Arno Breker (1935-1936) tegenover het kunstwerk Hungernde van Karel Niestrath (1925) geplaatst. Het eerste is Artige Kunst: een zelfbewuste man, vol vertrouwen, vastberaden, met de borst vooruit, krachtig, gespierd en klaar voor de strijd. Daartegenover het entartete beeld van een hongerende vrouw, verzwakt, half naakt, kleine borsten, kwetsbaar, breekbaar en uitgemergeld. Het is het tegenbeeld van een gezond en sterk lichaam, van een zelfbewuste persoon. Dit werk werd in 1937 in beslag genomen en getoond in de tentoonstelling over Entartete Kunst in dat jaar.

Leni Riefenstahl en de Olympische Spelen van Berlijn 1936

Op de tentoonstelling Artige Kunst in Bochum zijn twee stills te zien uit de film Olympia die Leni Riefenstahl maakte van de Olympische Spelen in Berlijn in 1936. Links zien we Gisela Mauermayer, winnaar van het goud bij het discuswerpen, en rechts Gustav Schäfer, winnaar van goud op de skif bij het roeien. Het zijn toonbeelden van vertegenwoordigers van het Arisch volk: blank, gespierd, krachtig en gedecideerd. Ze hebben de uitstraling van werkelijke winnaars. Schäfer maakt bovendien de Nazigroet na zijn overwinning. De film Olympia - waarin vaak beelden van de Führer en wapperende (Nazi-)vlaggen met hakenkruisen voorkwamen - speelde een belangrijke rol in de Nazipropaganda in het tweede deel van de jaren dertig.

Sporters: onverzettelijk, doelgericht voor het vaderland

Sporters werden in de Nazikunst veelal van hun individualiteit ontdaan. Het ging niet om de individuele sportprestatie, maar om de inzet voor de gemeenschap, het vaderland. De sporter stond in dienst van het volk. Op die manier kon het Arische ras - en de volksgemeenschap - haar superioriteit bewijzen ten opzichte van alle andere volkeren en rassen. Door aan sport en bewegen te doen, werd de kwaliteit van het (Arische) ras versterkt. Sport en bewegen droegen uiteindelijk bij aan één krachtige, oorlogsvaardige gemeenschap. (sportinfu.nl, 2017)

De volgende afbeeldingen laten zien hoe de individuele sporter opgaat in dit gemeenschappelijke ‘volksproject’. Links is de afbeelding Turner van Gerhard Keil (1939) en rechts Wassersport van Albert Janesch (1936).