Met een WK Voetbal in Saoedi-Arabië op komst in 2034 na het al omstreden WK in Qatar, is het moeilijk om niet in cynisme te vervallen, stelt Sandra Meeuwsen (sportfilosoof en directeur van ESPRIT). In haar column zet ze uiteen wat te doen tegen de implosie van de moderne sport. "Met cynisme red je het niet als mens in deze tijd, en zeker niet als topsporter."
De klimaattop in Dubai is alsnog afgesloten met een akkoord. Een ‘historische’ stap wordt het genoemd, de belofte om wereldwijd het gebruik van fossiele brandstoffen af te bouwen. Hoe moeten we dit proces nu zien, als een rituele dans waar vooral de olielobby garen bij spint, of is er sprake van werkelijke, onomkeerbare progressie? Durven we nog te geloven in een mensheid die leert of zijn we al op weg naar de afgrond? Anders gezegd: is het glas halfvol of halfleeg?
Hetzelfde geldt voor het onvermijdelijke WK Voetbal straks in Saoedi-Arabië. Op het gevaar af dat u nu door scrolt; ik vrees dat het hier toch al over moet gaan. Want het simpele feit dat de Arabische wereld nu geïnteresseerd is in mega-sportevenementen als podium, tekent enerzijds een diepgaande geopolitieke kentering, maar geeft ook te denken over het primaat van economische prioriteiten in de sport. De situatie in Saoedi-Arabië is nog droeviger dan in Qatar; mensenrechten worden werkelijk met voeten geschonden, de politieke repressie is enorm, inclusief executies zonder rechtsgang. Ook persvrijheid is een onbekend fenomeen.[I] Het volop aanwezige klatergoud en de belofte om stappen voorwaarts te zetten, mogen ons het zicht op deze stuitende feiten niet ontnemen. Wat kan een pot voetbal daar nog aan veranderen?
In de aanloop naar Qatar werd ik vaak benaderd door wanhopige voetballiefhebbers en -journalisten. Mogen we gaan, mag ik kijken…? Men zocht naar vergeving of verlossing, zoals vroeger de aflaat in de kerk. Helaas, moraliteit kun je niet uitbesteden. We leven in een tijdperk voorbij de absolute waarheid van religies, voorbij de grote verhalen, voorbij dus ook een normatieve rol van de ethiek. Want wat is een gebod of advies nog waard als de waarheid bij voorbaat vaststaat. We gaan, want dit is hoe het voetbal werkt. We gaan, want dan is er tenminste nog kans op dialoog, stap voor stap. Of deze: we moeten wel, want het is een democratisch besluit van de FIFA.
Het lijkt of we beland zijn in een cynisch 'post-1984' tijdperk, waar een repressief regime de bevrijdende kracht van voetbal predikt en waar een klimaattop gegund wordt aan één van de rijkste oliestaten. Nederland doet hier niets aan af, met een partij die de grondwet bestrijdt en vervolgens de verkiezingen wint. Waar is de moraal nog, in de politiek? Een vraag die misschien wel verklaart waarom deze politieke aardverschuiving heeft plaatsgevonden.
Terug naar de sport; hoe kunnen we niet vervallen in cynisme, met dergelijke ontwikkelingen? Accepteren dat grote evenementen nou eenmaal beter af zijn in landen waar de geldkraan kan stromen, onthult een amorele grondhouding die zich slecht verdraagt met sport als hoopvol narratief. De pretentie om naast plezier en prestatie, ook maatschappelijke waarden te realiseren, is in toenemende mate het bestaansrecht van de sport geworden. Zeker voor de politiek. Denk aan gezondheid, inclusie, sociale cohesie en de inspiratie tot excelleren. Tegelijkertijd vinden we nog steeds dat sport en politiek het best gescheiden moeten blijven. Maar 'sinds Qatar' – of eigenlijk al sinds de Spelen van Berlijn 1936 – weten we ook dat dit een bijzonder problematische ambitie is. Elk gastregime zal een sportevenement in willen zetten voor de eigen politieke agenda. En de sport heeft zich in zekere zin ook afhankelijk gemaakt van deze gunsten, door het primaat van morele vorming (Fair Play en sportsmanship), los van een politieke context, te verdedigen. Ik heb eerder gezegd dat sport hierdoor een speelbal is in een geopolitiek spel, waarvan de regels elders bepaald worden. Er is sprake van een verstrikking die onontkoombaar lijkt.
"Het lijkt me niet dat sport voorop komt te staan in de agenda van Wilders. Daarmee ontstaat ruimte voor de sport om zich te emanciperen, om het dreigende cynisme te overwinnen"
Maar er is een knop waaraan we nog kunnen draaien. Wat heet, een dashboard! Dit vergt wel de bereidheid om het naïeve geloof in de neutraliteit van sport los te laten. In deze tijd kan niemand meer krampachtig vasthouden aan de scheiding van sport en politiek. De hedendaagse Duitse filosoof Peter Sloterdijk heeft al in de jaren tachtig blootgelegd hoe het cynisme, het gebrek aan ideologie en moraal, de sluipmoordenaar van onze samenleving en democratie is geworden. In ‘Kritiek van de cynische rede’ [II] legt hij uit dat onze zucht naar weten, kennis en Bildung, in de moderniteit volledig ondergeschikt is geraakt aan een politieke machtsbalans die primair het economisch model dient. Het cynisme houdt zich schuil achter een masker van idealen en moraliteit, terwijl deze positie hier juist het tegendeel van is: amoreel en enkel economisch gericht. Het gemak waarmee de organisatie van het WK Voetbal in Saoedi-Arabië door de verantwoordelijke bestuurders geaccepteerd wordt, is zo’n typische uitdrukking van het postmoderne cynisme.
In 'Je moet je leven veranderen' gaat Sloterdijk expliciet in op de moderne sport, meer specifiek het neo-Olympisme als nieuwe (pseudo-) religie[III]. Hoewel hij de belofte van sport als een nieuw soort religie messcherp onderuithaalt door de neoliberale exploitatie van sport bloot te leggen, wijst Sloterdijk ook op de mogelijkheid om de unieke ‘verticaliteit’ van de sport te reactiveren. Wat behelst dit? De moderne sport, zeker de Olympische waarden, houden nog steeds, in de verte verband met een hang naar sacraliteit, zichtbaar in de extase die zowel sporters als toeschouwers najagen, de tribale rituelen en een opofferingsdiscipline die we in andere domeinen amper nog kennen. En juist daarin, in het 'oefenende leven', kan - ook collectief - een transformatieve herbronning plaatsvinden die de huidige tijd van transitie zo hard nodig heeft: "Hier is alleen een ethische handeling mogelijk: de bovengraving van alle omstandigheden door de verovering van het onwaarschijnlijke." (p. 218). Hierin wijst Sloterdijk de weg uit het cynisme.
Samenvattend: we staan op een tweesprong. Ofwel de sport blijft volharden in haar vermeende politieke vacuüm, waarbij men deze krachtige sociale praktijk feitelijk uitlevert aan de economisch gerichte geopolitiek, ofwel we erkennen de dreigende implosie van de moderne sport, en hernemen het verlichtende potentieel van de sport in deze tijd. Wat houdt dat in? Geef duiding en betekenis aan deze turbulente tijd. Spelers en coaches zijn daarin producenten van de maatschappelijke waarden die we graag via sport gerealiseerd zien. Zij zijn als 'rolmodel' beschikbaar voor de vorming van ons morele kompas, waarbij velen geïnspireerd zijn door hun passie en veerkracht. Met cynisme red je het niet als mens in deze tijd, en zeker niet als topsporter. Hetzelfde geldt voor de categorie sportbestuurders; zij zijn verantwoordelijk voor de keuzes die gemaakt worden, ook als hun inzet een onderdeel is van een internationaal schaakspel. De beroemde vraag hierbij luidt: bent u oplossing of onderdeel van het probleem? Bovendien: wat ooit geconstrueerd is – zoals FIFA of IOC – kan ook weer veranderen.
De rol van de Nederlandse overheid is een bijzondere in deze. Ook hier geldt: van oudsher houdt de overheid afstand van de keuzes die de sport maakt. De sport zou ‘autonoom’ (moeten?) zijn in haar beleid en Governance. Met veel rolverwarring en een groeiend politiek vacuüm tot gevolg. Ook die tijd is voorbij. We gaan zien met welke regering Nederland komende jaren te maken krijgt. Het lijkt me niet dat sport voorop komt te staan in de agenda van Wilders. Daarmee ontstaat ruimte voor de sport om zich te emanciperen, om het dreigende cynisme te overwinnen. Want inspireren en excelleren zonder zelf vuile handen te maken, ook die tijd is voorbij. Bij een terugtrekkende overheid – dat is mijn verwachting – zal een reactieve houding van de sport als een boemerang terugkomen. Dat hoeft niet, er is een middenweg mogelijk zonder apathie en cynisme. Dit vergt moed en visie, met het risico ergens in de wereld een partij tegen de haren in te strijken. Maar wie afstemt op de brede maatschappelijke transitie die al gaande is, zal merken dat er meer momentum en resonantie is dan weerstand.
[I] Voor de huiveringwekkende details zie https://www.amnesty.nl/wat-we-doen/landen/saudi-arabie.
[II] Nederlandse vertaling van ‘Kritik der zynischen Vernunft’ (Suhrkamp, Frankfurt/M, 1983). Meest recente Nederlandse editie: Boom, Amsterdam, 2013.
[III] Nederlandse vertaling van ‘Du musst dein Leben ändern. Über Antropotechnik.’ (Suhrkamp, Frankfurt/M, 2009). Nederlandse editie: Boom, Amsterdam, 2011.
