Na het gebruikelijke tumult rond de Klassieker Feyenoord-Ajax poogt Sandra Meeuwsen, sportfilosoof en directeur van onderzoekscentrum ESPRIT, hier een psychoanalytische duiding van te geven. Waarom verlangen we juist in de sport steeds weer naar een volgende climax?
Afgelopen weekend de Klassieker gezien? Het competitieduel tussen Feyenoord en Ajax, in de Kuip ditmaal, door sommigen een psychiatrische instelling genoemd, heeft de gemoederen weer flink beziggehouden. Met de terugkeer van ‘verloren zoon’ Steven Berghuis stonden media, bestuurders, politie en justitie op scherp. De wedstrijd verliep tam en grote ongelukken bleven uit. Wie is hier blij mee, de spelers en coaches of al die andere schillen er omheen? Het interview met Berghuis, waarin de media ervan langs kregen, werd alom geroemd en gedeeld via social media. En daarmee is dit jaarlijkse ritueel weer ten einde. Op naar de volgende pot?
De oververhitte situatie in het gekkenhuis van de Kuip vormt interessant materiaal voor een psychoanalytische duiding van de moderne sport. Want wat gebeurt hier eigenlijk? Als we de verlangenstheorie van de Franse psychoanalyticus Jacques Lacan volgen, heeft elke vorm van bewegen (in verlangen naar...) eerst en vooral een seksuele oorsprong, namelijk het gemis van de symbiotische eenheid met onze moeder. Onder de zichtbare laag van het feitelijk handelen ligt een verborgen laag; dit is de onderstroom, de laag van het onbewuste, waarin dit primaire verlangen onderdrukt ligt te sluimeren. In zijn boek ‘Oud zeer’ verwijst Bram Bakker ook naar deze rijke voedingsbodem voor latere ambities en verlangens. Ieder mens doet ergens in zijn of haar jeugd een trauma op, al weten we dit soms niet eens, of ontkennen we het en leven met alle macht verder. De impact ervan werkt door in alle keuzes die we maken; relationeel, maar ook in werk en andere interesses. Ongemerkt moet een positie of passie het tekort compenseren wat we ooit als kind hebben opgelopen. Dit kan leiden tot ongebreidelde bewijsdrang en grensoverschrijdend gedrag, in de psychoanalyse transgressie genoemd. En het bijzondere is: in dit ‘nemen’ voelen we ons volstrekt onschuldig, omdat er ergens nog een oude en onvervulbare rekening openstaat. Vanuit dit perspectief bezien, lijkt het of we in en via sport collectief ons Oedipale gemis najagen, maar dat moment is eigenlijk al voorbij zodra de prestatie gezet is. De sport als 'verdienmodel' exploiteert dat voortdurende streven naar herhaling, naar een volgende climax; een structurele afhankelijkheid die nooit werkelijk tot vervulling leidt. Om die reden is de Kuip elke keer opnieuw gevuld met een hunkerende massa.
"Er is moed vereist om de onderstroom in de sport te erkennen en de emoties die daarin vrij spel hebben, in te sluiten"
Maar hoe leren we ons verlangen te onderdrukken? Lacan wijst op de symbolische figuur van de Vader of de Wet die het verbod uitvaardigt om terug te willen naar het intieme contact met moeder. Structurele transgressie komt voort uit de ontkenning van dit in oorsprong libidineuze verlangen. Het is niet moeilijk te begrijpen dat de neiging tot transgressie gemakkelijk kan escaleren binnen de afgeschermde ‘regelgeleide praktijk’ die de moderne sport tegenwoordig is. Op dit moment zien we in de sport een hausse aan regulerende maatregelen om de integriteit te bewaken. De Verklaring Omtrent Gedrag (VOG) staat daarin model voor een aanzwellende categorie: gedrags- en governancecodes, een normenkader voor de sport, of minimale kwaliteitseisen vanuit gemeenten. De hamvraag is natuurlijk, of al deze extra regels gaan helpen. Vanuit een psychoanalytisch perspectief zijn extra regels juist triggers voor transgressie. Zeker zolang de onderstroom regeert. De focus op regelgeving, straffen en uitsluiten creëert een versterkend effect, met meer repressie en een groei van het aantal misstanden. Er is moed vereist om de onderstroom in de sport te erkennen en de emoties die daarin vrij spel hebben, in te sluiten. Daar ligt de sleutel naar heling.
