Hoe mentaal gezond is Nederland eigenlijk?

Mentaal gezond zijn is essentieel om goed te kunnen denken, voelen en werken, sociale contacten te hebben en te genieten van het leven (World Health Organization). Mensen die mentaal gezond zijn voelen zich over het algemeen gelukkig en hebben het gevoel het leven aan te kunnen. Een ruime meerderheid van de Nederlandse volwassenen prijst zichzelf gelukkig (86%; CBS, 2021). Mensen die mentaal ongezond zijn kunnen juist allerlei klachten ervaren. Denk daarbij aan zich terneergeslagen voelen, stress ervaren, zenuwachtig zijn of angst hebben. 1,8 miljoen Nederlanders van 12 jaar en ouder voelden zich in 2018 mentaal ongezond in ‘de afgelopen vier weken’ (12%; Ooms et al., 2020).

Het is niet zo dat er maar twee groepen zijn: mentaal gezonde mensen en mentaal ongezonde mensen. Mentale gezondheid is een spectrum dat loopt van helemaal gezond via lichtere en zwaardere klachten naar helemaal ongezond. Mensen bewegen continu door dit spectrum en zullen zich het ene moment mentaal sterker voelen dan het andere moment. Ook mensen die meer aan de gezondere kant van het spectrum zitten zullen soms dus mentale klachten ervaren, zoals stress of eenzaamheid. Aan het ongezonde uiteinde zitten mensen met (chronische) psychische aandoeningen, zoals een depressie of een angststoornis. 4,5 miljoen Nederlandse volwassenen tussen de 18 en 64 jaar (42,7%) hebben wel eens een psychische aandoening ervaren in hun leven (Trimbos Instituut, 2010).

Waarom is sport en bewegen belangrijk voor de mentale gezondheid?

Sport/bewegen en mentale gezondheid worden vaak aan elkaar gelinkt. Onderzoek toont aan dat bewegen kan helpen om mentaal gezonder te worden en blijven. Verschillende studies laten zien dat bewegen depressieve klachten en angstgevoelens helpt verminderen (o.a. Rebar et al., 2015). Hoewel een causaal verband tussen sport en mentale gezondheid niet is bewezen, blijkt uit onderzoek wel dat sporters meer zelfvertrouwen hebben en minder stress ervaren dan mensen die niet sporten (Ooms et al., 2020). Daarnaast leidt sportdeelname tot betere sociale vaardigheden en meer positieve interacties met anderen, met name bij teamsporten en georganiseerde sportvormen.

Mensen die zich mentaal ongezond voelen sporten en bewegen beduidend minder dan mentaal gezonde mensen (sporten respectievelijk 34% om 56%, bewegen respectievelijk 80% om 91%; Ooms et al., 2020). Het lijkt erop dat dit zichzelf versterkt: sporten en bewegen zorgt voor een betere mentale gezondheid, en dat leidt weer tot meer motivatie om te sporten en bewegen (Biddle & Mutrie, 2008).

Dat de relatie tussen sport/bewegen en mentale gezondheid niet altijd positief is, bewijzen de voorbeelden van misbruik in de topsport die de afgelopen jaren het nieuws haalden (als een van de eersten turnster Jennifer Sey). En niet alleen aan de top, maar ook in de breedtesport zijn er voorbeelden van onveilige sportsituaties die een negatief effect hebben op de mentale gezondheid van de betrokkenen. Dat gaat over een breed scala aan problemen, zoals discriminatie, eetstoornissen, machtsmisbruik, matchfixing, pesten, seksuele intimidatie en gebruik van verboden middelen. Om te zorgen dat de positieve aspecten van sporten en bewegen op de mentale gezondheid tot uiting kunnen komen is een veilig sportklimaat dan ook een vereiste.

Zet de overheid sport en bewegen in om mentale gezondheid te bevorderen?

Vanwege de problemen met het mentale welzijn onder met name jongvolwassenen nam de Tweede Kamer begin 2021 een motie aan om het bestaansrecht van Nationaal Preventieakkoord Mentale Gezondheid te verkennen. Eind mei presenteert het ministerie van VWS een eerste plan van aanpak voor dit akkoord. In eerdere onderdelen van de verkenning (zoals in deze brief aan de Kamer van 15 oktober 2021) valt op dat sport/bewegen slechts een marginaal onderdeel vormt van de plannen om mentale gezondheid te bevorderen. Ook in nationale akkoorden vanuit de sport, het Nationaal Sportakkoord en de Brede Regeling Combinatiefuncties, speelt mentale gezondheid bevorderen via sport en bewegen geen grote rol. In de verdere uitwerking van nationale plannen zou het goed zijn sport en bewegen ter preventie/vermindering van mentale klachten niet te vergeten. De recent uitgebrachte jongerenbundel 'Jongeren en hun zorgen voor morgen' van onder andere NLsportraad kan daar mooie input voor zijn.

Veel gemeenten hebben oog voor mentale gezondheid en lijken de link tussen sport/bewegen en mentale gezondheid duidelijker te leggen. Twee op de drie gemeenten hebben beleidsdoelstellingen over sporten en bewegen ter bevordering van mentale gezondheid (VSG-gemeentepeiling voorjaar 2022, Mulier Instituut) en 12 procent ontwikkelt die op dit moment. De gemeenten die hier specifieke doelen voor hebben, noemen doelen als eenzaamheid onder ouderen/jongeren bestrijden, minder mentale druk op jongeren, inzetten op positieve gezondheid en zelfvertrouwen/weerbaarheid verhogen.

Hoe helpen buurtsportcoaches om mentaal gezond te blijven en worden?

Buurtsportcoaches zijn professionals die zijn aangesteld door overheid en lokale organisaties om mensen aan het sporten/bewegen te krijgen en houden. Door verbindingen te leggen met verschillende sectoren proberen zij iedereen, en met name doelgroepen die minder deelnemen, te betrekken bij sport en bewegen.

Ondanks dat er geen specifieke doelstellingen op het gebied van mentale gezondheid in de nationale regeling (Brede Regeling Combinatiefunctionaris; zie hierboven) staan, geven twee op de drie buurtsportcoaches aan zich bewust in te zetten om het mentale welzijn van mensen te bevorderen (peiling Wij Buurtsportcoaches najaar 2021, Mulier Instituut). Deze inzet heeft resultaat: 42 procent van de buurtsportcoaches zegt dat een verbeterde gezondheid van deelnemers in de top 3 van belangrijkste resultaten van hun werk staat (Van Stam & Heijnen, 2021), en van die groep buurtsportcoaches zegt 78 procent dat deze gezondheidswinst mede op het mentale vlak behaald is.

De meeste buurtsportcoaches die zich richten op het bevorderen van mentaal welzijn doen dit indirect: ze focussen primair op mensen aan het sporten en bewegen krijgen, en dat heeft als positief bijeffect een goede mentale gezondheid. Slechts één op de elf buurtsportcoaches heeft specifieke activiteiten of werkzaamheden om het mentale welzijn van mensen te bevorderen (peiling Wij Buurtsportcoaches najaar 2021, Mulier Instituut).

Welke sport- en beweegactiviteiten zijn geschikt om de mentale gezondheid te bevorderen?

Bij het aanbieden van sport- en beweegactiviteiten voor de mentale gezondheid is het goed om met een aantal kenmerken rekening te houden (Ooms et al., 2020; Chapman et al., 2016):

• Maak de beweegactiviteit laagdrempelig. Denk daarbij aan dicht bij huis en met weinig kosten.
• Zorg dat de beweegactiviteit voldoende fysiek vermoeiend is (matig intensief).
• Bied de beweegactiviteit meerdere keren per week en gedurende een langere periode aan.
• Laat de beweegactiviteit begeleiden door een professional op het gebied van sport en bewegen. Deze kan helpen drempels weg te nemen voor mensen die mentale ongezondheid ervaren.
• Organiseer de beweegactiviteit het liefst in groepsverband.
• Heb oog voor een veilig sportklimaat en speel zo nodig in op de eventuele negatieve mentale gevolgen die de beweegactiviteit met zich mee kan brengen.